ممکن است تا به حال اصطلاح zone ضد انفجار یا زون بندی نواحی پرخطر را شنیده باشید؛ افرادی که بر حسب حیطه کاری خود با این موضوع در ارتباط هستند معنی آن را نیز می‌دانند. در یک تعریف کلی زون بندی مناطق پر خطر به معنای طبقه بندی نواحی پر خطرناک صنعتی، تولیدی، معادن و… مطابق با میزان و زمان حضور مواد قابل اشتعال در آن محیط است. با توجه به اینکه در محیط‌های صنعتی و تولیدی، به ویژه در صنایعی که با مواد قابل اشتعال سروکار دارند، خطر انفجار همواره وجود دارد. برای کاهش این خطر و حفاظت از جان انسان‌ها و تجهیزات، مفهوم زون ضد انفجار یا زون بندی بسیار اهمیت دارد. با هدف آشنایی بیشتر و شناخت نواحی زون بندی در ادامه به بررسی اصطلاحات پایه زون بندی، استانداردهای مختلف آن و انواع تجهیزات مورد استفاده در این زمینه خواهیم پرداخت.
زون ضد انفجار چیست؟
پیش از پرداختن به جزئیات، لازم است به طور دقیق بدانید که زون ضد انفجار چیست؟ در واقع زون ضد انفجار به مناطقی گفته می‌شود که در آن‌ها احتمال وجود گاز، بخار، غبار و… قابل اشتعال وجود دارد. این مناطق بر اساس احتمال وقوع انفجار و مدت زمان حضور مواد قابل اشتعال به چند زون تقسیم می‌شوند. هر زون نیز استاندارد و شرایط خاص خود را دارد و تجهیزات مورد استفاده در هر زون باید متناسب با آن شرایط انتخاب شوند. این تقسیم بندی یک عملیات ایمنی پیش‌گیرانه برای مدیریت بحران و کاهش خسارات جانی و مالی در مواقع خطر محسوب می‌شود.
از نظر ایمنی و استاندارد در محیط‌های صنعتی و تولیدی، زون بندی دقیق نواحی پر خطر، یک اقدام بسیار مهم و حیاتی است که در زمینه طراحی و اجرای سیستم‌های الکتریکی و ابزار دقیق انجام می‌شود. این طبقه بندی میزان ریسک و خطر در قسمت‌های مختلف بر حسب نوع، زمان حضور و میزان مواد قابل اشتعال (گاز، الیاف، غبار، مایعات، بخارها) را به مهندسین و پرسنل مربوطه نشان می‌دهد. به این ترتیب اطلاع لازم از محیط و شرایط خطر برای آن‌ها مشخص می‌شود. آن‌ها نیز ملزومات ایمنی مناسب با هر زون خطر، تجهیزات و استانداردهای ایمنی مورد نیاز را تدارک دیده و احتمال بروز حادثه و خسارات ناشی از آن را مدیریت و کاهش می‌دهند.
بیشتر بخوانید: خرید انواع دوربین مداربسته ضد انفجار (Explosion protected)
گواهینامه ATEX چیست؟
زون بندی مناطق پر خطر چگونه انجام می شود؟ (Zone Classification)
زون بندی مناطق پر خطر فرآیندی است که طی آن، یک منطقه بر اساس احتمال وجود جو یا مواد قابل انفجار به زون‌های مختلفی تقسیم می‌شود. این فرآیند با ارزیابی عوامل مختلفی مانند نوع مواد قابل اشتعال، دمای محیط، تهویه، سیستم‌های الکتریکی و… صورت گرفته و هر محیط خطر را مطابق با این فاکتورها دسته‌بندی و ایمن سازی می‌کنند.
شناسایی مواد قابل اشتعال: ابتدا باید مواد قابل اشتعال موجود در منطقه شناسایی شوند که این مواد می‌توانند گازها، بخارها، مایعات، الیاف و غبارهای قابل اشتعال باشند. بر حسب نوع، میزان و مدت زمان حضور هر یک از این مواد خطرناک در محیط نیز تجهیزات و استانداردهای خاصی در نظر می‌گیرند تا احتمال بروز حادثه به حداقل برسد.
تعیین شرایط محیطی: مرحله مهم بعدی در طبقه بندی مناطق پر خطر عواملی مانند دما، فشار، رطوبت و تهویه در هر شرایط محیطی هستند که باید به طور دقیق مورد بررسی قرار بگیرند. این عوامل می‌توانند به عنوان محرک‌های بسیار جدی در وقوع و انتشار حوادث خطرناک محسوب شوند و بر قابلیت اشتعال مواد و احتمال وقوع انفجار تاثیر بگذارند.
ارزیابی احتمال وقوع انفجار: با توجه به نوع مواد و شرایط محیطی، احتمال وقوع انفجار در هر منطقه ارزیابی می‌شود که این ارزیابی بر اساس استانداردهای مشخصی صورت می‌گیرد. در واقع این استانداردها یک راهنما برای آگاه سازی کاربران از نوع، میزان و زمان مواد قابل اشتعال در محیط هستند و تجهیزات ایمنی و ضد انفجار مناسب با هر زون را تعریف می‌کنند.
تعیین مدت زمان حضور مواد قابل اشتعال: مدت زمانی که مواد قابل اشتعال در محیط وجود دارند نیز بسیار مهم و موثر است؛ چرا که این مدت زمان بر روی طبقه‌بندی منطقه به زون‌های مختلف تاثیرگذار می‌گذارد و معمولا به صورت مدام، کوتاه مدت، بلند مدت و یا احتمال وجود زمان‌بندی می‌شوند.
تقسیم‌بندی منطقه به زون‌ها: ر اساس نتایج به دست آمده از ارزیابی‌های انجام شده، مناطق خطر به زون‌های مختلف تقسیم می‌شوند و هر زون نشان دهنده سطح خطر خاصی است. در نتیجه اقدامات و تجهیزات امنیتی لازم طراحی و اجرا می‌شوند تا خطرات احتمالی به حداقل رسیده و یا در صورت بروز حادثه، از نشر آن به سایر زون‌های طبقه بندی جلوگیری شود.
انواع استاندارد زون بندی محیط های پر خطر کدام اند؟
چندین استاندارد بین‌المللی برای زون بندی محیط‌های پر خطر وجود دارد که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
استاندارد Atex از جمله دستورالعمل‌های مرتبط با ایمنی و حفاظت در زون بندی مناطق خطر و متعلق به قاره اروپا است که این اتحادیه استانداردهایی را برای تولید کنندگان و مصرف کنندگان تجهیزات امنیتی در مناطق خطر تعریف نموده است. علاوه بر این استاندارد Atex تجهیزات امنیتی را به دو گروه مجزا تقسیم نموده که گروه یک برای تجهیزات مورد استفاده در مناطق زیرزمینی مانند معادن است و گروه دو برای تجهیزات مورد استفاده در مناطقی غیر از معادن استفاده می‌شوند.
استاندارد IP 15
این استاندارد متعلق به انجمن نفت انگلیس است که متناسب با نواحی مختلف شکل گرفته و از آن برای مناطق مستعد خطر بر اثر گازهای قابل اشتعال مانند صنایع نفت و گاز استفاده می‌شود.
استاندارد NEC 500
این استاندارد مربوط به ماده شماره 500 از آیین نامه NEC (برق ملی آمریکا) است که برای زون بندی مناطقی با وجود مواد قابل اشتعال مانند گازها، غبارها، الیاف، بخارها و مایعات استفاده می‌شود.
استاندارد IEC 60079
این استاندارد برای کمیسیون بین‌المللی الکتروتکنیک (IEC) و مرتبط با تجهیزات الکتریکی در جوهای قابل انفجار است که برای زون بندی مناطق خطر محتمل گازهای قابل اشتعال به کار می‌رود. علاوه بر این به عنوان یک راهنما جهت انتخاب، نصب و یا تعمیر و نگهداری تجهیزات امنیتی مناسب با محیط مدنظر نیز استفاده می‌شود.
بیشتر بخوانید: استاندارد IP چیست؟ و چه کاربردی در دوربین مداربسته دارد؟
معرفی انواع زون بندی تجهیزات ضد انفجار (Explosion -proof equipment)
به بیان دیگر زون بندی مناطق خطرناک یعنی تقسیم بندی یک منطقه قابل انفجار به مناطق کوچکتر، این ترفند از انتشار انفجار و حریق به سایر مناطق در مواقع بروز حادثه جلوگیری می‌کند. زون بندی را بر حسب استانداردهای مختلف در دو دسته کلی مناطق گازی و مناطق غباری تقسیم می‌کنند و هر یک دارای زیر دسته‌های خاص خود هستند.
زون صفر (ZONE 0): زون صفر برای مناطقی است که وجود گازهای قابل اشتعال دائمی بوده و یا برای مدت طولانی وجود این گازها برقرار است.
زون یک (ZONE 1): این زون مخصوص مناطقی است که در حالت کلی و شرایط عادی نیز گازهای خطرناک و قابل اشتعال در محیط وجود دارند و یا احتمال آن وجود دارد.
زون دو (ZONE 2): از این زون برای مناطقی استفاده می‌کنند که در حالت عادی وجود گازهای خطرناک به ندرت پیش آمده و یا در صورت تجمع نیز مدت زمان کوتاهی ماندگار هستند.
هر زون نیز برای سطح و منطقه خاصی از نواحی خطر تعریف شده و به تبع از تجهیزات مناسب با آن استفاده می‌کنند به طور مثال: در زون صفر تجهیزات امنیتی ضد انفجار کاربرد دارند؛ این در حالی است که برای زون دو تجهیزاتی به کار می‌روند که به طور معمول قابلیت ضد شعله دارند. زون‌های ضد انفجار برای مناطقی با وجود الیاف و یا غبارهای قابل اشتعال نیز به سه زیر دسته تقسیم می‌شوند.
زون بیست (ZONE 20): این زون مختص به مناطقی است که غبارهای قابل اشتعال در ترکیب با هوا به شکل ابر درآمده و به طور مدام و یا برای مدت زمان طولانی در محیط وجود دارند.
زون بیست و یک (ZONE 21): از این زون برای مناطقی استفاده می‌کنند که ابر متشکل از غبارهای قابل اشتعال و هوا، به حالت عادی در محیط وجود دارند و یا احتمال وجود آن‌ها ممکن است.
زون بیست و دو (ZONE 22): این زون برای شرایطی است که وجود ابر غبار حاصل از غبارهای قابل اشتعال و هوا، به ندرت در شرایط نرمال محیط وجود دارند و یا در این صورت نیز زمان وجود آن‌ها بسیار کوتاه است.
معرفی انواع تجهیزات جهت زون بندی مناطق پر خطر
با توجه به زون‌ها و استانداردهای مختلفی که برای مناطق خطر وجود دارند؛ برای پیشگیری و یا مدیریت بحران در شرایط خطر نیز از تجهیزات مختلفی استفاده می‌شود که هر یک بر حسب شرایط محیطی، نوع مواد قابل اشتعال و… قابلیت ایمنی خاصی دارند.
- حسگرهای گاز برای تشخیص وجود گازهای قابل اشتعال
- حسگرهای گرد و غبار برای تشخیص وجود گرد و غبار قابل اشتعال
- سیستم‌های تهویه به منظور کاهش غلظت مواد قابل اشتعال
- روشنایی ضد انفجار جهت تامین روشنایی در مناطق خطرناک
- موتورهای الکتریکی ضد انفجار با هدف تامین نیروی محرکه تجهیزات
- پنل‌های کنترل ضد انفجار برای کنترل فرآیندهای صنعتی
این تجهیزات به گونه‌ای طراحی شده‌اند که خطر ایجاد جرقه یا حرارت بیش از حد را به حداقل برسانند؛ البته که این تجهیزات برخی موارد کاربردی از نظر ایمنی هستند و ممکن است در هر محیط و شرایطی بر حسب نیاز از تجهیزات بیشتر و متفاوتی نیز استفاده شود.
بیشتر بخوانید: معرفی انواع تجهیزات کنترل تردد
معرفی انواع تجهیزات جهت زون بندی مناطق پر خطر
سوالات متداول درباره زون ضد انفجار
زون بندی مناطق خطرناک چیست و چه اهمیتی دارد؟
زون بندی مناطق خطرناک به اقدامات امنیتی گفته می‌شود که برای مناطق خطرناک در محیط‌های صنعتی و تولیدی با احتمال وجود گاز، غبار، مایع و سایر مواد قابل اشتعال و مستعد خطر حریق و انفجار صورت می‌گیرد. بنابراین براساس سطح خطر به زون‌های مختلف تقسیم می‌شود و مطابق با استانداردهای مختلف از تجهیزات مناسب برای پوشش ایمنی و پیشگیری از خسارات جانی و مالی استفاده می‌کنند.
انواع زون‌ها در زون بندی چیست؟
به طور کلی زون‌ها به دو دسته اصلی (مناطق مستعد گازهای قابل اشتعال و مناطق دارای غبارهای قابل اشتعال) تقسیم می‌شوند. هر یک از این دسته‌ها زیر مجموعه‌های دیگری دارند که بر اساس احتمال وقوع انفجار و مدت زمان حضور مواد قابل اشتعال، تجهیزات امنیتی مورد نیاز برای آن‌ها تعیین می‌شود.
تفاوت بین زون 0 و زون 1 چیست؟
در واقع زون 0 منطقه‌ای است که در آن جو قابل انفجار به طور مداوم یا برای مدت طولانی وجود دارد؛ در حالی که زون 1 منطقه‌ای است که در آن احتمال وجود عوامل قابل انفجار در شرایط عادی و کلی کار وجود دارد.
تجهیزات ضد انفجار چه ویژگی‌هایی دارند؟
تجهیزات ضد انفجار به گونه‌ای طراحی شده‌اند که خطر ایجاد جرقه یا حرارت بیش از حد را به حداقل می‌رسانند. ضمنا سبب جلوگیری از انتشار شعله در صورت ایجاد جرقه شده و انرژی الکتریکی را به حدی کاهش می‌دهند که قادر به ایجاد جرقه و انفجار نباشد.
بیشتر بخوانید: خرید انواع تجهیزات دوربین مداربسته
چه عواملی در تعیین زون بندی یک منطقه موثر هستند؟
عوامل موثر در تعیین زون بندی مناطق مختلف شامل فاکتورهای از جمله نوع مواد قابل اشتعال، دما و فشار، تهویه، سیستم‌های الکتریکی، مدت زمان حضور مواد قابل اشتعال و… است که هر یک به نحوی محرک وقوع حوادث و ایجاد خطر می‌شوند.
چگونه می‌توان از صحت عملکرد تجهیزات ضد انفجار اطمینان حاصل کرد؟
عملکرد صحیح و دقیق تجهیزات مرتبط با زون بندی ضد انفجار مناطق پر خطر بسیار مهم است؛ لذا برای اطمینان از صحت عملکرد باید به صورت دوره‌ای بازرسی و تست شوند. علاوه بر این هر تجهیزاتی مطابق با استانداردهای مربوطه و مناسب با منطقه خطر مخصوص انتخاب و نصب گردد.
نحوه استفاده از تجهیزات زون بندی مناطق خطر چگونه است؟
از آنجایی که هر منطقه بر حسب فاکتورهای مختلف دارای تجهیزات مخصوص به خود است، بنابراین کارکنان فعال در مناطق خطرناک باید آموزش‌های لازم در زمینه ایمنی و نحوه کار با تجهیزات ضد انفجار شامل: آشنایی با مواد و خطرات موجود در منطقه، نحوه استفاده صحیح از تجهیزات حفاظت فردی، تشخیص نشانه‌های خطر و اقدامات لازم در صورت بروز حادثه را آموزش ببینند.
هزینه خرید و استفاده از تجهیزات ضد انفجار چقدر است؟
هزینه تجهیزات ضد انفجار به عوامل مختلفی مانند نوع تجهیزات، برند، تعداد و میزان حفاظت مورد نیاز بستگی دارد. به طور کلی این محصولات حفاظتی و ایمنی نسبت به تجهیزات معمولی گران‌تر هستند؛ اما مسلما هزینه آن‌ها در مقایسه با هزینه‌های ناشی از وقوع حوادث در اثر عدم ایمنی و پیشگیری لازم، بسیار کمتر است.
جمع بندی
همانطور که اشاره شد زون بندی مناطق پر خطر، شامل اقداماتی است که طی آن مناطقی با احتمال وجود مواد قابل اشتعال مانند گاز، بخار، مایعات و… براساس سطح و نوع خطر به مناطق مختلف تقسیم می‌شوند. این فرآیند را بر حسب شرایط محیطی، میزان مواد، عوامل تحریک کننده خطر و سایر پارامترها خطرناک دسته‌بندی می‌کنند. به این ترتیب برای هر منطقه نیز طراحی و تجهیزات خاصی مطابق با استانداردهای ایمنی هر زون در نظر می‌گیرند. به طور کلی این تمهیدات امنیتی به منظور ارزیابی دقیق خطر انفجار و انتخاب تجهیزات مناسب برای هر منطقه انجام می‌شود و از وقوع یا انتشار بیشتر حوادث جلوگیری می‌کند. متقاضیان می‌توانند جهت دریافت یک مشاوره تخصصی در زمینه آشنایی با انواع استانداردها و تجهیزات مرتبط با زون‌های ضد انفجار مناطق مختلف خطر، با کارشناسان فروش شرکت مکسا ارتباط برقرار کنند.
